Men gốm là gì? Những kỹ thuật tráng men gốm sứ Bát Tràng bạn nên biết

Để hiểu trọn vẹn giá trị của một sản phẩm gốm sứ, người yêu gốm không thể bỏ qua yếu tố quan trọng hàng đầu: men gốm. Đây là lớp phủ thủy tinh được nung chảy trên bề mặt sản phẩm trong quá trình nung gốm, tạo nên độ bóng, độ mịn và màu sắc đặc trưng. Trong kỹ thuật chế tác gốm, men gốm sứ không chỉ là lớp "áo" đẹp mắt mà còn đóng vai trò bảo vệ, nâng cao độ bền và giá trị sử dụng của từng món đồ.

1.1. Định nghĩa men gốm

Men gốm là hỗn hợp của các nguyên liệu khoáng như silica, feldspar, oxit kim loại... sau khi tráng lên sản phẩm, được nung ở nhiệt độ cao để tạo thành một lớp thủy tinh mỏng phủ bề mặt.

Men gốm là gì? Cách pha men gốm của làng gốm Bát Tràng

Lớp men này không chỉ tạo hiệu ứng màu sắc sống động mà còn giúp chống thấm, chống trầy xước và tăng tuổi thọ cho sản phẩm. Đây là yếu tố then chốt tạo nên sự khác biệt giữa gốm thô và gốm nghệ thuật hoàn thiện.

1.2. Thành phần men gốm

Mỗi công thức men đều mang một "bí mật" riêng, góp phần tạo nên sự đa dạng trong thế giới gốm sứ. Thành phần chính bao gồm:

• Silica (SiO₂): tạo cấu trúc thủy tinh cho lớp men

• Feldspar: giúp hạ nhiệt độ nóng chảy, tạo độ bóng

• Oxit kim loại (đồng, sắt, coban…): tạo màu sắc tự nhiên cho men

• Kaolin hoặc đất sét trắng: ổn định kết cấu

Tùy theo tỷ lệ và cách phối trộn, người thợ gốm có thể tạo ra hàng chục loại men với màu sắc, hiệu ứng khác nhau – từ trong suốt, mờ đục đến men rạn, men chảy hoặc men loang.

1.3. Phân loại các loại men gốm

Men gốm là một yếu tố không thể thiếu trong quá trình sản xuất gốm sứ, không chỉ giúp bảo vệ bề mặt sản phẩm khỏi các tác động vật lý và môi trường như độ ẩm, nhiệt độ hay hóa chất, mà còn giữ vai trò định hình toàn bộ diện mạo thẩm mỹ và giá trị nghệ thuật của sản phẩm sau khi ra lò. Mỗi loại men gốm, với đặc trưng về màu sắc, chất liệu, độ bóng và hiệu ứng thị giác riêng biệt, đều mang đến cho người xem những cảm nhận khác nhau về phong cách, không gian và cảm xúc.

Bộ trà với chất men trắng rất tinh tế và sang trọng

Dưới đây là các loại men gốm đang được sử dụng phổ biến hiện nay trong làng nghề Bát Tràng nói riêng và ngành gốm sứ thủ công mỹ nghệ Việt Nam nói chung.

• Men trắng là loại men cơ bản nhưng lại mang đến hiệu ứng thẩm mỹ cao nhờ màu sắc tươi sáng, trong trẻo cùng bề mặt mịn màng, bóng nhẹ. Với khả năng dễ phối hợp họa tiết và màu sắc, men trắng được ứng dụng rộng rãi trong các sản phẩm gia dụng như bát, đĩa, cốc chén, lọ hoa, đĩa trưng bày cũng như các vật phẩm phong thủy như bình tài lộc hay quả hút lộc. Vẻ đẹp thanh thoát, tinh khiết của men trắng giúp sản phẩm phù hợp với cả không gian hiện đại lẫn truyền thống.
• Men nâu mang đến vẻ đẹp mộc mạc, ấm cúng với bảng màu từ nâu nhạt đến nâu đất đậm, đôi khi ánh đồng, tạo chiều sâu thị giác tự nhiên. Bên cạnh tính thẩm mỹ, men nâu còn bền, chịu nhiệt tốt và chống thấm hiệu quả, thường được dùng trong bát đĩa, ấm chén, chậu cây và vật phẩm trang trí mang phong cách gần gũi, giản dị.
• Men rạn là dấu ấn đặc trưng của gốm Bát Tràng với các vết rạn tự nhiên do chênh lệch độ co giữa men và xương gốm khi nung. Sau khi xử lý với thuốc tím hoặc nước củ nâu, các vết rạn lộ rõ nét cổ kính, tạo nên vẻ đẹp nghệ thuật gắn với chiều sâu lịch sử. Men rạn thường xuất hiện trên bình vôi, lư hương, lọ cổ, tượng nghê... được các nhà sưu tầm gốm cổ yêu thích.
• Men lam là biểu tượng của gốm Việt từ thế kỷ XIV, nổi bật với sắc lam thanh nhã phủ trên nền xương gốm trắng ngà. Tạo thành từ các nguyên liệu truyền thống, men lam sau khi nung ở nhiệt độ cao cho lớp men chắc, bóng và bền màu. Các sản phẩm như bát đĩa, lọ hoa, ấm trà, chân đèn phủ men lam đều thể hiện vẻ đẹp cổ điển và lâu bền.
• Men ngọc (celadon) có màu xanh ngọc hoặc lam nhẹ, tạo ra từ phản ứng ion sắt trong môi trường khử, cho bề mặt bóng mượt và phản chiếu ánh sáng mềm mại. Nhờ độ bền cao, dễ vệ sinh, men ngọc được dùng trong các sản phẩm cao cấp như bát đĩa, lọ hoa, tượng gốm phong thủy phù hợp với không gian sang trọng.
• Men hỏa biến là đỉnh cao sáng tạo, tạo nên từ phản ứng khoáng chất trong điều kiện nung đặc biệt, cho màu sắc biến ảo như xanh tím, đỏ đồng, ánh vàng kim… không thể lặp lại. Mỗi sản phẩm men hỏa biến đều là độc bản, thường dùng trong ấm trà, bình phong thủy, đồ trưng bày nghệ thuật, thể hiện tay nghề và cảm xúc nghệ nhân.

Mỗi loại men mang một sắc thái riêng, không chỉ định hình vẻ ngoài mà còn truyền tải chiều sâu văn hóa, nghệ thuật và tâm huyết của người làm gốm. Việc hiểu rõ các loại men không chỉ giúp người dùng trân trọng sản phẩm hơn mà còn góp phần gìn giữ và lan tỏa giá trị truyền thống trong từng lớp men gốm Việt.

Gốm Sứ Sáng Tạo luôn chú trọng việc nghiên cứu, phục dựng và sáng tạo nhiều dòng men cổ điển lẫn hiện đại, đảm bảo mỗi sản phẩm đều có bản sắc riêng và mang giá trị nghệ thuật cao.

>> Xem thêm: Các sản phẩm gốm sứ Bát Tràng cao cấp của Gốm Sứ Sáng  Tạo

2. Những kỹ thuật tráng men gốm sứ Bát Tràng

Trong nghệ thuật làm gốm, kỹ thuật tráng men là một công đoạn mang tính quyết định đến vẻ đẹp và giá trị sử dụng của sản phẩm. Không chỉ là lớp phủ bảo vệ, men gốm còn là nơi thể hiện cá tính sáng tạo và kỹ năng lành nghề của người thợ. Ở làng gốm Bát Tràng, trải qua hàng trăm năm lịch sử, các thế hệ nghệ nhân đã sáng tạo và gìn giữ nhiều phương pháp tráng men độc đáo, kết hợp giữa truyền thống và đổi mới hiện đại, tạo nên bản sắc riêng không thể trộn lẫn.

Dưới đây là những kỹ thuật tráng men nổi bật mà người yêu gốm sứ không thể bỏ qua khi tìm hiểu về gốm Bát Tràng.

2.1. Tráng men bằng phương pháp nhúng (dìm men)

Nhúng men là kỹ thuật lâu đời và phổ biến nhất tại Bát Tràng, thường được áp dụng cho các sản phẩm có kích thước vừa và nhỏ, hình dáng đơn giản như bát, đĩa, bình, chén, lọ hoa. Người thợ sẽ nhúng toàn bộ hoặc một phần sản phẩm vào bể men lỏng, sau đó vớt ra, để ráo và đem nung ở nhiệt độ cao.

Tráng men gốm bằng phương pháp nhúng men (dìm men)

Ưu điểm của phương pháp nhúng men:

• Lớp men phủ đều, có độ dày ổn định.

• Tiết kiệm thời gian và phù hợp cho sản xuất số lượng lớn.

• Hiệu quả cao đối với sản phẩm dùng trong gia dụng và trang trí.

Tuy nhiên, kỹ thuật này đòi hỏi sự cẩn thận trong khâu chuẩn bị men: men phải được lọc kỹ, khuấy đều, đảm bảo độ sánh và không bị lẫn tạp chất. Nếu không, sản phẩm sẽ dễ bị lỗi như lốm đốm, dày cục bộ hoặc loang men sau khi nung.

2.2. Tráng men bằng cách rót (đổ men)

Với những sản phẩm có hình dáng đặc biệt, miệng hẹp hoặc kích thước lớn như chum, vò, đèn gốm, lọ nghệ thuật, phương pháp nhúng men trở nên khó thực hiện. Thay vào đó, người thợ sẽ rót men vào bên trong (hoặc bên ngoài) sản phẩm, kết hợp xoay nhẹ để men lan đều rồi đổ phần dư ra.

Tráng men gốm bằng phương pháp rót men

Lợi ích của kỹ thuật rót men:

• Kiểm soát tốt lượng men, tránh lãng phí.

• Phủ được cả những ngóc ngách khó tiếp cận, đảm bảo độ đồng đều cho bề mặt trong và ngoài sản phẩm.

• Cho phép điều chỉnh độ dày – mỏng của men theo chủ ý sáng tạo.

Phương pháp này thường đi kèm với giai đoạn làm khô tự nhiên và xử lý lại bề mặt trước khi đưa vào lò nung để tránh hiện tượng mụn men, rạn nứt men do lớp phủ quá dày.

2.3. Tráng men bằng phương pháp phun (phun sương)

Trong những thập kỷ gần đây, phun men trở thành kỹ thuật hiện đại được nhiều nghệ nhân tại Bát Tràng ứng dụng, đặc biệt trong gốm mỹ thuật và gốm trang trí cao cấp. Sử dụng súng phun chuyên dụng, người thợ có thể phủ một lớp men mỏng, đều, hoặc phối nhiều lớp men với hiệu ứng đặc biệt.

Ưu điểm nổi bật:

• Cho phép tạo các hiệu ứng thẩm mỹ phức tạp: loang màu, chảy men, chuyển sắc…

• Dễ phối hợp nhiều loại men trên cùng một sản phẩm để tạo chiều sâu, cá tính.

• Tiết kiệm men, giảm thiểu hao hụt.

Phun men đòi hỏi tay nghề tinh xảo, sự ổn định trong áp suất và khoảng cách phun, vì chỉ cần sai lệch nhẹ cũng có thể gây ra hiện tượng men không bám, chảy không đều hoặc bay màu khi nung.

2.4. Tráng men bằng tay (quét men thủ công)

Quét men thủ công là kỹ thuật truyền thống, hiện vẫn được duy trì tại Bát Tràng, nhất là trong các dòng sản phẩm gốm nghệ thuật, gốm sáng tạo và sản phẩm phục dựng cổ. Người thợ sử dụng chổi mềm, lông mịn để quét men lên bề mặt sản phẩm, từng lớp một, theo đường nét hoặc mảng màu mong muốn.

Tráng men gốm bằng phương pháp quét men thủ công

Điểm nổi bật của kỹ thuật quét men:

• Cho phép tạo điểm nhấn theo chủ đích, phù hợp với sản phẩm trang trí mang tính độc bản.

• Thể hiện dấu ấn cá nhân của nghệ nhân qua từng nét quét.

• Kết hợp tốt với kỹ thuật vẽ tay trên gốm, tạo chiều sâu và sự độc đáo.

Tuy nhiên, kỹ thuật này tiêu tốn nhiều thời gian, đòi hỏi sự kiên nhẫn và kinh nghiệm dày dặn để lớp men không bị dày hoặc mỏng không đều tay và có thể gây biến dạng sau nung.

2.5. Các kỹ thuật tráng men đặc biệt tại Bát Tràng

Không dừng lại ở các phương pháp cơ bản, Bát Tràng còn nổi danh với những kỹ thuật tráng men truyền thống có giá trị thẩm mỹ và văn hóa cao, tạo nên dòng sản phẩm gốm độc đáo, không trùng lặp. Bên cạnh các phương pháp truyền thống, nghệ nhân Bát Tràng còn gìn giữ và phát triển nhiều dòng men đặc biệt, mang tính nghệ thuật và thẩm mỹ cao:

• Men rạn: Tạo các vết nứt nhỏ trên lớp men, mang đến vẻ đẹp cổ kính, thường dùng trong sản phẩm trưng bày, phong thủy.

• Men tro: Sử dụng tro tự nhiên từ rơm, trấu, cho hiệu ứng mờ đục, trầm ấm, gần gũi thiên nhiên.

• Men ngọc (Celadon): Lớp men trong, bóng nhẹ, màu sắc thanh thoát, thể hiện sự tinh tế và sang trọng.

• Men hoả biến: Dòng men độc đáo với màu sắc và hiệu ứng biến đổi ngẫu nhiên trong quá trình nung, tạo nên mỗi sản phẩm là một bản thể duy nhất.

Tại Gốm Sứ Sáng Tạo, chúng tôi không chỉ bảo tồn những kỹ thuật tráng men truyền thống này mà còn không ngừng sáng tạo và kết hợp giữa tư duy nghệ thuật đương đại và giá trị bản sắc dân tộc, mang lại các sản phẩm gốm không chỉ đẹp mà còn mang hồn Việt.

3. Vai trò của men gốm trong nghệ thuật gốm sứ Bát Tràng

Men gốm không chỉ đóng vai trò bảo vệ sản phẩm khỏi tác động của môi trường mà còn là yếu tố quan trọng tạo nên giá trị thẩm mỹ và bản sắc riêng cho gốm sứ Bát Tràng. Với mỗi loại men khác nhau, người nghệ nhân có thể thể hiện ý tưởng sáng tạo, cảm xúc nghệ thuật cũng như kỹ thuật chế tác tinh xảo của mình. Từ men trắng thanh khiết, men nâu mộc mạc, men lam cổ điển cho đến men hỏa biến độc bản, mỗi lớp men là sự kết tinh giữa tay nghề, nguyên liệu và quá trình kiểm soát lửa đầy công phu.

Khám phá các loại men gốm từ truyền thống đến hiện đại

Chính nhờ sự đa dạng và độc đáo của các dòng men, sản phẩm gốm sứ Bát Tràng không chỉ có giá trị sử dụng cao mà còn mang tính nghệ thuật và sưu tầm, góp phần khẳng định vị thế của làng nghề trên bản đồ gốm sứ truyền thống Việt Nam và thế giới. Men gốm vì thế không đơn thuần là lớp phủ bảo vệ mà còn là “linh hồn” của sản phẩm, thể hiện chiều sâu văn hóa, mỹ cảm và tinh thần sáng tạo không ngừng nghỉ của nghệ nhân Bát Tràng.

4. Kết luận

Men gốm không chỉ là lớp áo bảo vệ đơn thuần, mà còn là một phần không thể tách rời trong ngôn ngữ nghệ thuật của gốm sứ Bát Tràng. Qua từng lớp men từ men trắng thanh khiết, men lam cổ điển cho đến men hỏa biến độc đáo. Người nghệ nhân đã gửi gắm vào đó không chỉ kỹ thuật tinh xảo mà còn là tinh thần sáng tạo, bản sắc văn hóa và chiều sâu lịch sử của một làng nghề truyền thống lâu đời. Việc tìm hiểu về các loại men gốm không chỉ giúp chúng ta thêm trân trọng giá trị của sản phẩm, mà còn là cách kết nối với một phần tinh hoa văn hóa Việt.

Nếu bạn đang tìm kiếm những món quà tặng mang đậm dấu ấn nghệ thuật truyền thống, bền đẹp theo thời gian và giàu giá trị thẩm mỹ thì gốm sứ Bát Tràng chính là lựa chọn lý tưởng. Với sứ mệnh lưu giữ và lan tỏa vẻ đẹp thủ công Việt, Gốm Sứ Sáng Tạo chuyên cung cấp các dòng quà tặng gốm sứ cao cấp, thiết kế theo yêu cầu dành cho công ty, doanh nghiệp, tổ chức và cá nhân.

🔗 Liên hệ đặt hàng và tư vấn sản phẩm tại Gốm Sứ Sáng Tạo:

• 🌐 Website: https://gomsusangtao.vn

• 📘 Fanpage: facebook.com/GOMSUSANGTAOVIETNAM

• 📱 Zalo OA: https://zalo.me/gomsusangtao

• ☎ Hotline tư vấn – đặt hàng: 0912 409 299

• 🏢 Văn phòng: Số 6 Chế Lan Viên, Phường Tây Thạnh, Quận Tân Phú, TP. Hồ Chí Minh

• 🏭 Nhà máy sản xuất: Làng gốm Bát Tràng, Gia Lâm, Hà Nội